Prizori koji oduzimaju dah: Nekropola stećaka na Borcima

Nekropola sa stećcima na lokalitetu Kaursko groblje u Borcima kod Konjica nacionalni je spomenik Bosne i Hercegovine.
Čini ga nekropola sa 121 stećkom.

Selo Borci, udaljeno je oko dvadesetak kilometara jugoistočno od Konjica, nalazi se uz put koji iz Konjica preko Boraka vodi za Glavatičevo i dalje uz Neretvu na jugoistok u Zaborane na Nevesinjskom polju. Kod Boraka se odvaja put koji zaobilazi Boračko jezero i južno od njega vodi na jugozapad, između Prenja i Crne Gore prema Porimu i Mostaru, tzv. „turski put“. Ovim trasama uz neke manje korekcije vodili su putevi u srednjem vijeku i u osmanskom dobu.

Nekropola sa stećcima na lokalitetu Kaursko groblje nalazi se u sjevernom dijelu sela Borci uz asfaltiranu navedenu putnu trasu Konjic - Borci. Smještena je na malom uzvišenju, a od nje ka sjeveru i jugu teren blago pada. Sa  zapadne strane  iza obližnjih livada je potok. Tako je nekropola smještena na tipičnom mjestu uz put i obližnju vodu tekućicu. Sa istočne strane puta diže se kosa na čijem se vrhu nalazi prahistorijska gradina.

Arheološki materijal iz starijeg i mlađeg željeznog doba, kao i suhozidni ostaci na lokalitetu Gradina, svjedoči da je područje Boraka bilo naseljeno od prahistorije, tj. barem od početka prvog milenija prije naše ere. Lokalitet Gradina se nalazi u sjevernom dijelu sela na kosi iznad „Kaurskog groblja“. Gradina dominira nad cijelim prostorom Boračkog polja, a sa nje seže pogled na suprotnu stranu u dolinu Neretve. Već u to doba ovim lokalitetom je prolazio neki karavanski put, po čijoj trasi uz manje korekcije vodi današnja, ranije opisana trasa moderne ceste.

Ispod gradine na lokalitetu „Kaursko groblje“ , tj. ispod nekropole sa stećcima, leže ruševine naselja iz antičkog doba.

U Borcima su na nekoliko mjesta nađeni rimski miljokazi, a dijelovi tri miljokaza upotrebljeni su u srednjem vijeku kao nadgrobni spomenici unutar nekropole sa stećcima.

Osamdesetih godina 19. stoljeća Philip Ballif je prema bilješkama Karla Patcha konstatirao „između oružničke kasarne, šumareve kuće i srednjovjekovnog groblja“ u Borcima ostatke rimske cigle. Na kraju ovih njiva su bila dva miljokaza upotrebljena kao nišani.

Područje sela Borci je u kasnom srednjem vijeku pripadalo seoskoj općini čiji je centar bio u utvrđenju Vrabač, u župi Neretvi. Pored sela Borci, ova seoska općina obuhvatala je još sela Gakići i Džajići. Tvrđava Vrabač je dominirala dolinom rijeke Bijele i kontrolirala je put koji se od davnina penje iz doline Neretve na Vrabač i Borke, da bi dalje produžio prema Hercegovini (jedan krak ka Nevesinju, drugi ka Potocima kod Mostara) i Primorju. U historijskim izvorima iz 15. stoljeća spominje se carinarnica u Vrapču kao i utvrda.

Nekropola leži na površini od oko 1000 m2. Krajem 19. stoljeća na Kaurskom groblju je bilo 140 spomenika. Danas se na nekropoli nalazi 121 stećak. Na nekropoli su većinom, osim dva sljemenjaka, zastupljeni stećci u obliku sanduka, ploča i prelaznog oblika sanduka ka pločama. Neki spomenici su oblikovani od skoro amorfnih komada, a među stećcima su i tri odlomka rimskih miljokaza. Primjetno je grupiranje stećaka u manje ili veće grupe i to, jedna grupa od 8 stećaka na ulazu u nekropolu, pa tridesetak metara zapadno od ove grupe su izdvojena dva sljemenjaka i veća grupa dobro obrađenih stećaka. Pri dnu nekropole stećci su više zgusnuti. Ukrašeni spomenici nalaze se u centru nekropole, osim jednog u grupi pri ulazu.

Obrada stećaka varira od dobro klesanih do stećaka skoro amorfnih oblika. Klesani su od lokalnog kamena koji je podložan cijepanju, pa su neki stećci u obliku ploča, osim što su utonuli, uglavnom na uglovima napukli ili pukli. Visina označena pri opisu spomenika je uzeta samo sa nadzemnih dijelova.

Historijsko područje - Nekropolu stećaka na lokalitetu Kaursko groblje u Borcima je u martu 2006. godine Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine proglasila nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.