Čovjek koji je spašavao umjetnike od nacista u novoj Netfliksovoj seriji

Nova Netfliksova serija “Transatlantik” (Transatlatic) istražuje tajnu operaciju iz Drugog svjetskog rata za spas umjetnika, intelektualaca i pisaca iz Evrope koju su okupirali nacisti. Ko je bio Varijan Fraj, čovjek koji je stajao iza ove misije, i kakav je bio njegov uticaj na kulturnu istoriju?

Po izbijanju Drugog svjetskog rata, američki novinar po imenu Varijan Fraj dobrovoljno se prijavio da otputuje u francuski lučki grad Marsej i pomogne u sklanjanju pripadnika kulturne elite Evrope, od kojih su mnoge nacisti proganjali kao disidente, ili jer su bili Jevreji. Marsej je bio posljednja slobodna luka u Evropi i konačno odredište za izbjeglice koje očajnički žele da nađu novo mjesto za život u slobodi, piše BBC.

Kada je stigao u grad 15. avgusta 1940. godine, Fraj je imao 3.000 dolara zalIJepljenih na nogu i spisak od 200 umJetnika, pisaca i intelektualaca koji su stavljeni na crnu listu Gestapoa i policije Višija, francuskog režima koji je sarađivao sa nacistima. Nešto više od godinu dana kasnije, kada je bio primoran da napusti grad, organizovao je egzodus koji je spasio oko 2.000 ljudi. Ovo je uključivalo neke od najuticajnijih evropskih umJetničkih ličnosti: Marka Šagala, Marsela Dišana, Remediosa Varoa, Maksa Ernsta, Hanu Arent, Žaka Lipšica, Vilfreda Lama i mnoge druge.

Nova mini-serija “Transatlantik”, čija će premijera biti na Netfliks-u 7. aprila, nudi veoma fikcionalizovanu verziju Frajove operacije, zasnovanu na romanu “The Flight Portfolio” spisateljice Džuli Orindžer. Fraj je prisutan u seriji kao čovJek iz sJenke, sa likovima kao što je Meri Džejn Gold, bogata naslednica, avanturistkinja i socijalista koja je pomagala Fraju, koju igra Džilijan Džejkobs, I oni zauzimaju centralnu ulogu u narativu.

Iako je Fraj, koga igra Kori Majkl Smit, prikazan kao knjiški i nenametljiv naučnik u seriji, figura iz stvarnog života bila je prirodni buntovnik. Rođen je u Njujorku 1907. godine i odrastao u Nju Džersiju u protestantskoj porodici sa liberalnim vrIJednostima. Bio je konstantna iritacija za svoje nastavnike u nekoliko internata koje je pohađao, a kasnije je nakratko izbačen sa Harvarda. Fraj je bio klasičar, ali je takođe bio oduševljen intelektualnim sjajem i zamršenošću modernističke kulture. Džejms Džojs i T.S. Eliot su mu bili favoriti. Zatim je putovanje u NJemačku 1935. promenilo njegovo shvatanje politike i ljudskog karaktera. On je iz prve ruke bio svJedok zastrašujućeg nasilja fašističkih falangi – uličnih tuča, zastrašivanja. Čuo je glasine o nacistima da likvidiraju disidente u državi i maltretiraju jevrejsko stanovništvo. To iskustvo je prebacilo Fraja, usmJeravajući njegovu urođenu buntovnost ka žestokoj mržnji prema nacizmu i svemu što je ta ideologija predstavljala.

Dana 25. juna 1940, nakon pada Francuske, Fraj se pridružio grupi od 200 kustosa, umJetnika, novinara i jevrejskih izbJeglica na sastanku u hotelu “Commodore” u Njujorku. Tog popodneva rođen je Komitet za hitno spasavanje (Emergency Rescue Committee). Njegov cilj je bio da pomogne svima koji su bili proganjani od strane nacista, uključujući evropske umJetnike, filozofe ili pisce, nevezano da li su Jevreji ili ne. Fraj je dobrovoljno otputovao u Evropu i postao agent Komiteta u Višijevskoj Francuskoj.

OdletIo je za Lisabon i vozio se vozom do Marseja, gdJe je napravio kancelariju u hotelu “Splendide”, sa pogledom na gradsku luku, lokaciju koja je rekonstruisana u “Transatlantiku”. Fraj je odmah počeo da uspostavlja mrežu saveznika koji su mogli da smišljaju planove za bekstvo, krivotvore dokumentaciju i razmenjuju novac na crnom tržištu. Fraj je postao poznat među podzemnom mrežom izbeglica u Francuskoj i ubrzo je bio zatrpan zahtJevima za ilegalnu emigraciju. Primao je 25 pisama dnevno, a telefon je stalno zvonio. Tipičan dan može uključivati do 120 razgovora. Takođe je bio stisnut između neprijateljske policije Višija koja ga je neprestano proganjala u Marseju i nemirnog američkog Stejt departmenta, koji je u ovom trenutku imao namJeru da sačuva SAD od rata i videlo je da je Frajov rad nezakonit i pretnja njihovoj neutralnosti, piše Nova.rs.

Fraja su pokretala politička uvJerenja i ljubav prema umJetnosti. Ali takođe je pomagao svim vrstama progonjenih manjina, antinacistima, aktivistima, piscima i intelektualcima koji su se javno opirali Hitlerovoj politici, pa čak i britanskim vojnicima koji su ostali u Francuskoj. Komitet za hitne slučajeve je bio sve više frustriran Frajom sve širim spiskom izbjeglica i njihov odnos je postao težak. Ali Fraj je nastavio svoju misiju. Opasnost i veliki ulozi operacije davali su adrenalin koji je bilo teško napustiti. „Istina je da mi se ovaj posao sviđa više od bilo kog koji sam ikada imao u životu“, napisao je svojoj supruzi.