Razvoj kompjutera u SFRJ: Od CER-a, preko Galaksije, do Iris-a

Historija razvoja računara u bivšoj Jugoslaviji počinje pedesetih godina 20. vijeka. Tadašnje rukovodstvo SFRJ, vođeno idejom tehnološke nezavisnosti, uvelo je stroga uvozna pravila, što je doprinijelo domaćem kompjuterskom razvoju, koji je bio različit od razvoja u zapadnom svijetu.

Već u prvoj polovini 1950-ih godina nekolicina stručnjaka sa instituta BK-Vinča, kasnije Instituta Mihajlo Pupin odlazi da pohađa stručnu obuku na računarskim institutima u Parizu, Darmstadtu, Beču i Kembridžu. Po povratku u Jugoslaviju, ovi pioniri kompjuterske tehnologije SFRJ formiraju tim, na čelu sa prof. dr. Tihomirom Aleksićem, koji započinje sa razvojem prvog domaćeg kompjutera pod nazivom CER-10 (Cifarski Elektronski Računar), a koji je predstavljen 1960. godine u Vinči. Radilo se o elektronskoj knjigovodstvenoj mašini, namijenjenoj bankama i komunalnim preduzećima. Nakon prvog modela CER-10, proizvedeni su još i modeli CER-11, CER-12, CER-22, CER-111 i CER-200, piše Mondo.

Vremenom se shvatilo da domaća nauka i industrija ne može da drži korak sa svjetskim razvojem računara, pa je postepeno dozvoljen uvoz stranih računara, pod odgovarajućim uslovima i posebnim dozvolama. Ovo je dovelo do povećane dominacije stranih proizvoda i smanjenja udjela domaćih računara. Banjalučki "Glas" septembra 1972. izvještava kako je Jajce dobilo prvi kompjuter. "Jajačka filijala Privredne banke Sarajevo kupila je prije nekoliko dana mini-kompjuter, elektronski računar s magnetnim konto karticama s programiranjem putem bušene papirne trake", piše list, dodajući da je kompjuter uvezen iz Savezne republike Njemačke, da ima osam programa, odnosno računskih operacija, i da košta 100 miliona dinara.

Paralelno sa liberalizacijom uvoza, a usljed opšteg povećanja zainteresovanosti tržišta, domaći računari koje su pravili Institut Mihajlo pupin (CER, i kasnije TIM) i Iskra delta (model 800) nastavili su da se razvijaju tokom sedamdesetih i čak osamdesetih godina. Svijetao primjer iz istorije digitalne elektronike SFRJ je firma Digitron iz istarskog gradića Buja, koja je 1971. godine predstavila je svoj proizvod Digitron DB 800. Bio je to prvi elektronski džepni kalkulator u Evropi! Ime firme Digitron kasnije je u Jugoslaviji postalo i drugo ime za kalkulator, baš kao što je Kaladont postalo drugo ime za pastu za zube...

Početkom 80-ih na svjetskom tržištu pojavljuje se mnoštvo jeftinih kućnih računara, poput modela Spectrum, Commodore, Atari, itd. U to doba više jugoslovenskih kompanija uspjelo je da napravi slične mikrokompjutere (Institut Ivo Lola Ribar - Lola 8, EI Niš - Pecom 32 i 64, PEL Varaždin - Galeb i Orao, Ivel - Ultra i Z3, itd), ali su ovi modeli bili preskupi (i sa manje igrica) za domaće kupce u poređenju sa popularnim stranim računarima. Ipak, jedan domaći model postigao je uspjeh. Naime, časopis Galaksija januara 1984. objavio je dijagrame i uputstva za samogradnju istoimenog računara za igrice "Galaksija", koji je nakon toga napravilo više hiljada domaćih  entuzijasta.

Sredinom 80-ih SFRJ je zahvatila prava "pomama" za kućnim računarima, koji su postali vrlo popularni - pojedine radio stanice emitovale su programe za računare, koje su slušaoci snimali na kasete. Pirati su slobodno objavljivali oglase za prodaju igrica i programa u časopisima "Računari", "Svet kompjutera", "Moj mikro"... Ovakvo "slobodno" softversko tržište dovelo je do nastanka velikog broja samoukih kompjuterskih stručnjaka, koji su kasnije svoj profesionalni put nastavili, uglavnom, u inostranstvu.

Sredinom 80-ih kreću da se organizuju i prvi kompjuterski kursevi za širi sloj stanovništva. Banjalučki "Glas" 15. februara 1985. izvještava o početku prvog kursa za kućne računare u Banjaluci. Kurs je organizovan u prostorijama Radio-kluba "Nikola Tesla" (baraka "Narodna tehnika" na Paskulinoj ciglani), a polaznici su imali priliku da se kroz 20 časova upoznaju sa osnovama hardvera i softvera, osnovama programskog jezika Basic, obradom podataka, izradom i izvođenjem programa... Kurs su organizovali i vodili članovi banjalučkog radio kluba Roman Lavriv, Ninoslav Janikijević i Šimo Pogarčić, a interes je bio ogroman.

U drugoj polovini osamdesetih sve više postaju popularni IBM PC računari. Domaći proizvođači izbacili su na tržište nekoliko modela IBM PC kompatibilnih računara, kao što su, na primjer, modeli TIM serije (IMP), Lira računari (Ei), dok je sarajevski Energoinvest proizveo Iris 8, koji je bio klon tada u svijetu  popularnog modela Apple II. Međutim, njihovo korištenje bilo ograničeno samo na državne institucije koje su bile obavezne da kupuju samo domaću opremu.

I tu negdje je kraj naše priče. Početkom 90-ih nastupaju burna vremena i događaji koji su uzrokovali krvavi raspad i nestanak zajedničke države... Kao i konačni kraj samostalnog razvoja kompjuterske tehnologije SFRJ.